Pierre Thomas Nicolas Hurtaut, 1782 : Manuale rhetorices

Définition publiée par Vialleton

P. T. N. Hurtaut, Manuale rhetorices ad usum studiosae juventutis academicae, Exemplis tum Oratoriis, tu Poeticis, editio tertia, Paris, chez l'auteur, 1782, deixième partie, chapitre V, "De variis Orationum Partibus", "De narratione", p. 109-117.

Quid est Narratio?

Est rerum gestarum aut quasi gestarum utilis ad persuadendum expositio, vel est sedes & fundamentum fidei, argumentorum teminarium.

Quotuplex est Narrationis genus?

Triplex: Poëtica, Historica, Civilis, & Oratoria.

Quid differt inter haec tria Narrationum genera?

Hoc potissimùm interest quòd Historicus & Orator ordinem temporis & rei gestae seriem in narrando sequantur & servent, contra quam facit Poëta, qui etiam à fine, aut à medio rem solet ordiri, quo modo Virgilius ab anno septimo excidii Trojani suam AEneidem auspicatur, ut liquet ex hisce Didonis verbis ad AEneam, ad calcem libri primi:

.......................Nam te jam septima portat

Omnibus errantem terris & fluctibus astas.

2°. Hoc interest quòd Historicus veritatem consectetur, Orator verissimilitudinem, Poëta verò commentitiis etiàm fabulis veritatem aspergat.

3°. Denique quòd Historica Narratio sit fermè simplex, brevis ac nuda: Oratoria ornatior & fusior: Poëtica verò ornamentis abundet, & omnibus artis coloribus picta si atque polita.

Quot sunt Narrationis virtutes? [note: Narrationis virtutes, vitia, typos expressos, atque exempla, vidé apud Caussinum, lib. VI. Eloq. humanae.

Quatuor; nempè: Probabilitas, Brevitas, Suavitas, Perspicacitas.

Quomodò comparabitur Probabilitas?

Si nihil dicatur quòd sidem superet, au personae, loco, tempori non conveniat: Ergo Narratio naturae circumstantiis, legi & moribus consentanea; ad rumorem & opinionem accommodata.

Quomodò brevis erit Narratio?

Si nihil afferatur supervacanei, & multa paucis includas. Res igitur non altiùs petatur; non extra causam; nihil desit.

Quâ ratione Suavitatem Narrationi conciliabis?

Si novitate eventuum, inexpectatis, magnis, gravibus, & exitibus jucundis ornabitur.

Quid potest efficere Narrationem perspicuam?

Adhibenda sunt verba quae ab usu non abhorreant, propria, accurata. Ergo servetur ordo temporum prout res gestae sunt: ne sit etiam interruptus.

Affer quodpiam exemplum Narrationis Poëticae.

Esto illa Narratio de Daedalo, & de infelici Icaro, in quâ omnes quas diximus, virtutes dotesque optimo jure miraberis.

Vide Ovidium, lib. VIII. Metamorp. ubi incipit Narratio his verbis:

Daedalus intereà, Cretem longumque perosus, & c.

...............................................................................

Cùm puer audaci, & c.

......................................................................

At pater infelix, & c.

Vide etiam Horatium, lib. I. Sat. I.

Umidius quidam, & c.

Virgilium, AEneid. IX.

Nisus erat portae custos, & c.

Cedo quoddam exemplum Narrationis historicae.

Habes in veteribus Historiae Romanae scriptoribus Narrationes bene multas tam singulari operâ artificioque elaboratas, ut nihil supra. In Tito Livio: Sabinarum raptum: Horatiorum & Curiatiorum pugnam: Lucretiae mortem, exactos à Bruto Tarquinios, interemptosque à patre proprios filios: audax Mutii Scaevolae facinus adversùs regem Porsennam: varios Coriolani eventus: Pugnam Cannensem: Annibalis cum Scipione congressum Ephesi apud Antiochum regem: supra caetera verò omnia, mirificum illud ejusdem Annibalis iter in Italiam, per Hispaniam, per Pyraeneos, per Gallias, per Alpes & Appenninum, quòd exquisitissimum quoddam artis opus existimamus.

Habes praeterea in Sallustio pugnam adversùs Catilinam: in Q. Curtio Tyri obsidionem, singularem Abdolonymi eventum, Alexandri Magni mortem, exercitûs consternationem & reginae Sisygambis dolorem ac interitum, & c. & c. & c.

Verùm sat esto ex omnibus illis Narrationibus unam aut alteram hoc loco commemorare.Tu ex duabus illis disce omnes.

Horatiorum Pugna cum Curiatiis. Ex Livii Hist. lib. I.

Datur signum; infestisque armis, velut acies, terni juvenes, magnorum exercituum animos gerentes, concurrunt. Nec his nec illis periculum suum, publicum imperium servitiumque obversatur animo, futuraque ea deinde patriae fortuna quam ipst fecissent. Ut primo statim concursu increpuêre arma, micantesque fulsêre gladii, horror ingens spectantes perstringit; & neutrò inclinatâ spe, torpebat vox spiritusque. Consertis deinde manibus, cùm jam non motus tantùm corporum, agitatioque anceps telorum armorumque, sed vulnera quoque & sanguis spectaculo essent; duo Romani, super alium alius, vulneratis tribus Albanis exspirantes corruerunt. Ad quorum casum cùm clamasset gaudio Albanus exercitus, Romanas Legiones jam spes tota, nondùm tamen cura deseruerat, exanimes vice unius, quem tres Curiatii circumsteterant. Fortè is integer fuit, ut universis solus nequaquam par, sic adversùs singulos ferox. Ergo, ut segregaret pugnam eorum, capessit fugam, ita ratus secuturos, ut quemque vulnere affectum corpus sineret. Jam aliquantùm spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, cùm respiciens videt magnis intervallis sequentes; unum haud procul ab sese abesse: in eum magno impetu rediit. Et dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis, ut opem ferant fratri, jam Horatius, caeso hoste victor, secundam pugnam petebat. Tum clamore (qualis ex insperato faventium solet) Romani adjuvant militem suum; & ille defungi praelio festinat. Priùs itaque quàm alter, qui nec procul aberat, consequi posset, & alterum Curiatium conficit. Jamque aequato Marte singuli supererant, sed nec spe, nec viribus pares: alterum, intactum ferro corpus & geminatâ victoriâ, ferocem in certamen tertium dabant; alter fessum vulnere, fessum cursu traehens corpus, victusque fratrum ante se strage, victori objicitur hosti: nec illud praelium fuit. Romanus exultans, duos, inquit, fratrum Manibus dedi; tertium causae belli hujusce, ut Romanus Albano imperet, dabo. Malè sustinenti arma, gladium supernè jugulo defigit; jacentem spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt; eo majore cum gaudio, quo propè metum res fuerat.

Abdolonymus ex. Olitore Rex Sidoniorum factus ab Alexandro Magno. Ex lib. IV. Q. Curtii.

Erant Hephaestioni hospites clari inter suos juvenes, qui factâ ipsis potestate regnandi, negaverunt quemquam patris more in id fastigium recipi, nisi regiâ stirpe ortum Admiratus Hephaestion magnitudinem animi spernentis quod alii per ferrum ignesque peterent. Vos quidem macti virtute, inquit, estote qui primi intellexistis quantò majus esset regnum fastidire quàm accipere. Caeterùm date aliquem regiae stirpis, qui meminerit à vobis acceptum habere se regnum. At illi cùm multos imminere tantae spei cernerent, singulis amicos Alexandri, ob nimiam regni cupiditatem adulantibus, statuunt nemini esse potiorem quàm Abdolonymum quemdam, longâ quidem cognatione stirpi regiae annexum, sea ob inopiam, suburbanum hortum exiguâ colentem stipe. Causa ei paupertatis, sicut plerisque, probitas erat. Intentusque operi diurno, strepitum armorum qui totam Asiam concusserat, non exaudiebat. Subitò deinde, de quibus ante dictum est, cum regiae vestis insignibus hortum intrant, quem fortè steriles herbas eligens Abdolonymus repurgabat. Tunc rege eo salutato, alter ex his: Habitus, inquit, is quem cernis in meis manibus, cum isto squalore permutandus tibi est. Ablue corpus illuvie aeternisque sordibus squalidum. Cape regis animum, & in eam fortunam, quâ dignus es, istam continentiam profer. Et cùm in regali solio residebis, vitae necisque omnium civium dominus, cave obliviscaris hujus statûs, in quo accipis regnum; imò Hercule, propter quem. Somnio similis res Abdolonymo videbatur. Interdùm satìs-ne sani essent, qui tam protervè illuderent, percontabatur. Sed ut cunctanti squalor ablutus est, & injecta vestis purpurâ auroque distincta, & fides à jurantibus facta, seriò jam rex, iisdem comitantibus in regiam pervenit. Fama, ut solet, strenuè totâ urbe discurrit: aliorum studium, aliorum indignatio eminebat. Ditissimus quisque humilitatem inopiamque ejus apud amicos Alexandri criminabatur. Admitti eum rex protinùs jussit, diùque contemplatus. Corporis, inquit, habitus famae generis non repugnat; sed libet scire inopiam quâ patientiâ tuleris. Tum ille: Utinam, inquit, eodem animo regnum pati possim. Hae manus suffecerunt desiderio meo: nihil habenti nihil defuit. Magnae indolis specimen ex hoc sermone Abdolonymi coepit.

Cedo exemplum gallicum.

Ita in Oratione funebri Magni Condaei.

« A l’heure marquée, il fallut réveiller d’un profond sommeil cet autre Alexandre. Le voyez-vous comme il vole ou à la victoire, ou à la mort? Aussi-tôt qu’il eut porté de rang en rang l’ardeur dont il étoit animé, on le vit presqu’en même temps pousser l’aîle droite des ennemis, soutenir la nôtre ébranlée, rallier les François à demi vainc mettre en fuite l’Espagnol victorieux, porter par-tout la terreur, & étonner de ses regards étincellants ceux qui échappoient à ses coups. Restoit cette redoutable infanterie de l’armée d’Espagne, dont les gros bataillons serrés, semblables à autant de tours, mais à des tours qui sçauroient réparer leurs breches, demeuroient inébranlables au milieu de tout le reste en déroute, & lançoient des feux de toutes parts. Mais enfin il faut céder. C’est en vain qu’à travers des bois, avec sa cavalerie toute fraîche, Bek précipite sa marche pour tomber sur nos soldats épuisés. Le Prince l’a prévenu: les bataillons enfoncés demandent quartier; mais la Victoire va devenir plus terrible pour le Duc d’Enghien que le combat. Pendant qu’avec un air assuré il s’avance pour recevoir la parole de ces braves gens, ceux-ci toujours en garde craignent la surprise de quelque nouvelle attaque. Leur effroyable décharge met les nôtres en furie; on ne voit plus que carnage, le sang enivre le soldat; mais le grand Prince qui ne put voir égorger ces lions comme de timides brebis, calma les courages émûs, & joignit au plaisir de vaincre celui de pardonner. Quel fut alors l’étonnement de ces vieilles troupes & de leurs braves officiers, lorsqu’ils virent qu’il n’y avoit plus de salut pour eux qu’entre les bras du Vainqueur? De quels yeux regarderent-ils le jeune Prince dont la victoire avoit relevé la haute contenance, à qui la clémence ajoutoit de nouvelles graces? Qu’il eût encore volontiers sauvé la vie au brave Comte de Fontaines? Mais il se trouve par terre parmi ces milliers de morts dont l’Espagne sent encore la perte. Elle ne sçavoit pas que le Prince qui lui fit perdre tant de ses vieux régiments à la journée de Rocroy, en devoit achever les restes dans les plaines de Lens. Ainsi la première victoire fut le gage de beaucoup d’autres. Le Prince fléchit les genoux, & dans le champ de bataille, il rend au Dieu des armées la gloire qu’il lui envoyoit. Là, on célébra Rocroy délivré, les ménaces d’un redoutable ennemi tournées à sa honte, la Régence affermie, la France en repos, & un règne qui devoit être si beau, commencé par un si heureux présage. L’armée commença l’action de graces; toute la France suivit; on y élevoit jusqu’au ciel le coup d’essai du Duc d’Enghien. C’en seroit assez pour illustrer une autre vie que la sienne; mais pour lui, c’est le premier pas de sa course ».

In Narratione Orator utatur quibusdam formulis Tullio perfamiliaribus, v. g. cùm pro tempore praeterito praesens usurpatur; item cùm plures infinitivi, subaudito verbo, junguntur, ut cùm ait: Rex primò nihil metuere, nihil suspicari: dies unus & alter intercedere. Ita etiam Caesar, lib. I. de Bello Gall. Divitiacus multis cum lacrymis Caesarem complexus obsecraere coepit, ne quid gravius in fratrem statueret, scire se illa esse vera: nec quemquam ex eo plùs quàm se doloris capere. Supple, dixit.

 Ita Virgilius in insignibus hisce versibus, lib. V. AEneid.

 At Danaum proceres, Agamemnoniaeque phalanges

Ut vidêre virum, fugientiaque arma per ùmbras,

Ingenti trepidare metu: pars vertere terga,

 Ceu quondam patiêre rates: pars tollere vocem

Exiguam: incoeptus clamor frustratur hiantes.

Quae Figurae Narrationem praecipuè decent?

Hypotyposis, Suspensio, Exclamatio, Admiratio, Communicatio, & multae aliae. De his infrà. Vide ubi de Sermocinatione.